Egzamin maturalny z wiedzy o społeczeństwie trwa 180 minut.
Łączna liczba punktów = 60.
Arkusz zawiera zadania zamknięte i otwarte: -wiązki zadań – kilka zadań we wspólnym kontekście -zadania rozszerzonej odpowiedzi: *wymagające napisania pisma procesowego lub urzędowego z wykorzystaniem własnej wiedzy i przepisów prawa (zażalenie, pozew, apelacja, odwołanie, skarga) – zadanie będzie dotyczyło problematyki bloku Prawo i prawa człowieka *wypowiedź argumentacyjna (rozważenie tezy, porównanie problemu, napisanie artykułu lub wystąpienia publicznego) – weryfikuje wiedzę zawartą w innym bloku lub innych blokach.
Zadania otwarte: -do uzyskania 80-85% (w tym ok. 20% za zadania rozszerzonej odpowiedzi)
Arkusz zawiera zadania zamknięte i otwarte wyposażone w źródła (lub nie) oraz oraz zadanie rozszerzonej odpowiedzi – wypowiedź argumentacyjną.
Wypowiedź argumentacyjna: -do uzyskania 15 pkt. (25%) -do wyboru trzy tematy zróżnicowane pod względem epok historycznych. -każdy temat zawierać będzie tezę, wobec której należy zająć stanowisko i je uargumentować, uwzględniając w swojej argumentacji różnorodne aspekty lub przykłady określone w temacie -należy więc umieć tworzyć narrację historyczną wykorzystując wiedzę -wypracowanie ma liczyć co najmniej 500 słów (jeżeli nie, nie będą przyznawane punkty za spójność wypowiedzi) -jak pisać wypracowanie w formule 2023 KLIK
Zmiany demograficzne Europy: -spadek liczby ludności na skutek wojen (np. wojna trzydziestoletnia na obszarze państw zaangażowanych) –epidemie, głód (zmiany klimatu WARTO POCZYTAĆ) -konflikty religijne i pogromy ( Żydzi, hugenoci we Francji, wygnanie morysków)
Podział na wzdłuż Łaby oraz na Północ – Południe (rozwijają się Anglia, Szwecja, Francja, Holandia – stagnacja państwa włoskie, Portugalia, Hiszpania, Niemcy). Stagnacja spowodowana wojnami religijnymi (Niemcy) lub „rozleniwieniem” gospodarki przez zbytnie eksploatowanie kolonii.
KOLONIALIZM XVII w. -Ekspansja Holandii: *zyski z handlu z Lewantem –> wpłynęło na powstanie giełd *rozwijały się banki, a mieszczaństwo znacznie się wzbogaciło *zasada wolności mórz *sposób działania *nowe osady Kapsztad, Batawia, Nowy Amsterdam, dopłynięcie do Australii *fleuta – nowy typ statku handlowego *czym handlowali?
– Ekspansja Anglii *Wirginia, Nowa Anglia, Nowy Jork
-Ekspansja Francji *Kanada (Quebec, Montreal) *Luizjana
Kompanie handlowe –
Kompania Wschodnioindyjska – Azja, Afryka – Holandia – konkurent Brytyjczyków- 1602 Kompania Wschodnioindyjska – Anglia – zapoczątkowała Elżbieta I – 1600 Kompania Zachodnioindyjska – Ameryka i zachodnia Afryka – Holandia Kompania Zatoki Hudsońskiej Kompania Moskiewska
Złoty trójkąt –
Merkantylizm –
Rozwój rynku pieniężnego – nowe sposoby rozliczeń handlowych: -banki udzielają pożyczek pod wprawy -banki w formie spółek akcyjnych i banki emisyjne -emisja pieniądza papierowego – banknotów (początkowo funkcjonują jak weksle – papiery wartościowe na okaziciela- nowy system rozliczeń -zamiast pieniądza kruszcowego weksel na okaziciela) -powstają giełdy – miejsca, gdzie dokonuje się transakcji handlowych
Rolnictwo
Miasta
Przykładowy temat maturalny: Przemiany gospodarcze w Europie w XVI i XVII wieku (matura z historii 2009)
At the beginning let’s remind what are political parties and what functions do they have. What are their goals?
1. Systemy partyjne to całokształt relacji zachodzących pomiędzy wszystkimi partiami działającymi w danym państwie: -zadania i funkcje partii, -relacje pomiędzy ugrupowaniami i wewnątrz nich -relacje na linii partia – instytucje państwowe
System partyjny jest konieczny żeby mogła istnieć konkurencja międzypartyjna oraz legitymizacja władzy państwowej.
Party systems are the result of relations between all parties operating in the state. It could be functions and goals of party, relations between them or between parties and authorities (=organy władzy = state institutions)
2. Klasyfikacja systemów partyjnych
a. ONE PARTY SYSTEM – system jednopartyjny (monopartyjny, niekonkurencyjny) – w państwie działa tylko jedna partia. Aktualnie np. na Kubie (Komunistyczna Partia Kuby), Erytrea (Ludowy Front na rzecz Demokracji i Sprawiedliwości)
*wyróżnia się tu jeszcze system partii hegemonicznej (czyli jest więcej partii, ale tylko takie na które zgadzają się rządzący). Aktualnie system taki panuje w Chińskiej Republice Ludowej, Korei Północnej, Wietnamie i Laosie.
b. TWO PARTY SYSTEM – system dwupartyjny – w państwie działa wiele partii, ale dwie liczą się w wyborach, np. USA – Demokraci i Republikanie. Gwarancja stabilności rządów.
*system dwuipółpartyjny. np. w Niemczech Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) i Unia Chrześcijańsko- Demokratyczna/ Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CDU/CSU) + Zieloni lub Wolna Partia Demokratyczna (FDP)
c. MULTI PARTY SYSTEM -system wielopartyjny – wady to niestabilność rządów, każda partia ma inny pomysł na rządzenie państwem
– system partii dominującej (dominant party system)– istnieje wiele partii, z których tylko jedna jest w stanie zdobyć większość w parlamencie
– system dwóch partii dominujących (two-party system)– istnieje wiele partii, ale podczas wyborów łączą się w dwa rywalizujące bloki
– system kooperacji partii (party cooperative system)– podczas wyborów wszystkie partie prowadzą odrębną kampanię, a po ich zakończeniu przystępują do współpracy
–system dwublokowy (two block system)– współpraca partii zgrupowanych w dwóch przeciwstawnych blokach politycznych
– system rozbicia partyjnego (split party system)– brak zdecydowanego zwycięzcy w wyborach i konieczność tworzenia koalicji rządowej
4. Systemy partyjne wybranych państw demokratycznych
a. Stany Zjednoczone Ameryki
b. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej
I. LEGISLACJA – prawodawstwo, stanowienie prawa, organy państwowe i samorządowe tworzą akty powszechnie obowiązujące na danym terenie
Ustawodawstwo (tryb wprowadzania ustaw) zostało określone w Konstytucji RP oraz Ustawie z dn. 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych –> zapis jak należy ogłaszać tekst jednolity (aktualną wersję aktu normatywnego). *umowy międzynarodowe zostały uwzględnione w Ustawie z dn. 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych
2. REDAKCJA AKTÓW NORMATYWNYCH – każdy akt normatywny, jego formułowanie i nowelizacja następują w ściśle określony sposób (czyli każdy akt normatywny jest uporządkowany): -księgi, tytuły, działy, rozdziały… -artykuły, ustępy, punkty, litery i tiret, paragraf…
Zasady techniki prawodawczej – załącznik do Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dn. 20 czerwca 2002 r.
II. PROCES LEGISLACYJNY – proces tworzenia prawa – ustawa zwykła
a. 6 podmiotów ma prawo złożyć pisemny wniosek do Sejmu RP, do którego dołącza się: -uzasadnienie potrzeby i celu uchwalenia ustawy -wskazanie źródeł finansowania -rozporządzenia do ustawy -oświadczenia o zgodności projektu z prawem UE
Podmioty uprawnione do złożenia projektu
a. GRUPA POSŁÓW 15 posłów -„szybka ścieżka poselska” bo nie trzeba przeprowadzać konsultacji, szybciej niż rządowy i senacki
b. KOMISJA SEJMOWA -wszystkie komisje poza śledczą -wniosek składa kolegialny organ sejmowy złożony z przedstawicieli różnych klubów i kół parlamentarnych -obywatele mogą skierować petycję do komisji
c. SENAT RP -ograniczona możliwość korzystania z inicjatywy -wnioskodawcą musi być cała izba -10 senatorów lub komisja senacka może złożyć wniosek u Marszałka Senatu -następują trzy czytania jak w Sejmie
d. PREZYDENT RP
e. RADA MINISTRÓW -rządowy proces legislacyjny
f. OBYWATELE 100 tys. -mają czynne prawo wyborcze do sejmu
Aby Sejm mógł rozpocząć prace nad jakimś projektem (ustawy lub uchwały), Marszałek Sejmu musi go najpierw skierować do pierwszego czytania.
Projekt przekazywany jest Marszałkowi Sejmu. „Sejmowa zamrażarka” –> projekt przetrzymywany jest tam przez Marszałka Sejmu. Projekt musi być wolny od wad prawnych. Marszałek może wzywać autora projektu do usunięcia wad prawnych przez dowolnie długi okres czasu na podstawie swojej arbitralnej oceny – i ten czas nazywany jest potocznie „zamrażarką Marszałka”.
2. Trzy czytania:
I. Prezentowana jest treść, można kierować pytania wnioskodawcy, prezentowane jest uzasadnienie. Pierwsze czytanie kończy się przyjęciem projektu bez zmian lub z poprawkami albo odrzuceniem.
II. Przedstawia się sprawozdanie komisji, można zgłaszać poprawki i wnioski (zgłasza je wnioskodawca, grupa 15 posłów, przewodniczący klubu lub koła poselskiego, Rada Ministrów). Do tego momentu wnioskodawca może projekt wycofać.
III. Na trzecie czytanie przypada głosowanie nad całością projektu, poprawkami, a na koniec przyjęciem w całości. Zwykłą ustawę uchwala się zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
3. Uchwalenie przez Sejm i skierowanie ustawy do Senatu
-senatorowie mogą ją przyjąć bez zmian, uchwalić poprawki do ustawy lub odrzucić ją w całości. -decyzję podejmują zwykłą większością głosów (musi być obecna co najmniej połowa składu) simple majority vote -mają 30 dni
5. Przyjęcie przez Senat i skierowanie do prezydenta lub powrót do Sejmu -jeśli uchwalą poprawki projekt wraca do Sejmu i posłowie mogą poprawki odrzucić (mogą odrzucić też senacką uchwałę o odrzuceniu ustawy w całości) bezwzględną wiekszością głosów – absolute majority vote (liczba głosów oddanych za jest większa niż przeciw i wstrzymujących się, więcej niż 50 % wszystkich głosów za > przeciw + wstrzymujący się większość)
**większość zwykła, czyli sytuacja, gdy więcej jest głosów „za” niż „przeciw”, głosów wstrzymujących się nie doliczamy, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (460/2= 230)za > przeciw ***większość kwalifikowana wyrażona jest ułamkiem zwykłym większym od 1/2 (np. 2/3, 3/5) qualified majority vote.
4. Promulgacja
– potwierdzenie przez prezydenta – 21 dni na podpisanie Weto prezydenckie – umotywowany wniosek o ponowne rozpatrzenie ustawy przez Sejm. Weto może być odrzucone przez Sejm większością kwalifikowaną 3/5. Wtedy prezydent musi podpisać w ciągu 7 dni. Weto ma charakter zawieszający a nie odrzucający. Może też skierować do Trybunału Konstytucyjnego.
5. Publikacja
– ogłoszenie ustawy – odpowiada Prezes Rady Ministrów. – Vacatio legis – okres pomiędzy publikacją ustawy a jej wejściem w życie. Standardowo 14 dni.
ZASADY PRAWIDŁOWEJ LEGISLACJI -zasada niedziałania prawa wstecz -zasada ochrony praw nabytych -zasada odpowiedniego vacatio legis -zasada określoności przepisów prawa -zasada poszanowania interesów w toku -zasada zakazująca zmiany prawa podatkowego w trakcie roku -zasada proporcjonalności
Powyżej omówiono procedurę wprowadzenia ustawy zwykłej. Szczególne procedury ustawodawcze dotyczą: -pilnego projektu ustawy -projektu ustawy budżetowej -projektu ustawy o zmianie konstytucji
RATYFIKACJA
Procedury przedratyfikacyjne: -ratyfikacja – formalne zatwierdzenie (zgodne z prawem międzynarodowym i zgoda państwa na przestrzeganie) dokonane przez upoważniony do tego organ -ratyfikacji w Polsce podlegają umowy międzynarodowe o randze ponadustawowej i podustawowej, które po podpisaniu i opublikowaniu stają się częścią polskiego systemu prawnego.
2. Duża ratyfikacja – Sejm–>Senat–> zwykła większość głosów –>Prezydent (może zgłosić do Trybunału) -sojusze, pokoje, układy wojskowe i polityczne -prawa obywatelskie, wolności określone w Konstytucji -członkostwo w organizacjach międzynarodowych -obciążające państwo finansowo -sprawy uregulowane w prawie polskim
3. Wielka ratyfikacja – dot. sytuacji, gdy część kompetencji organów władzy zostaje przekazana organizacji międzynarodowej. -ścieżka 1 – kwalifikowana większość 2/3 przez Sejm i potem przez Senat (musi być przynajmniej połowa izby) -ścieżka 2 -ogólnokrajowe referendum – wynik wiążący, gdy będzie frekwencja ponad 50% -traktat o przystąpieniu Polskie do UE
4. Mała ratyfikacja – jeżeli umowa nie dotyczy tych wymienionych w konstytucji. -nie potrzeba zgody ustawowej -Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze podpisania przez prezydenta
ISAP – Internetowy System Aktów Prawnych – Kancelaria Sejmu
Tekst ujednolicony to tekst który zawiera aktualne poprawki, nowelizacje –> nie jest tekstem autentycznym, nie został wydany w dzienniku
Tekst jednolity – oficjalny, ogłoszony w dzienniku, oryginalny.
DWUJĘZYCZNI:
Legislation – process or result of enrolling (zapisywania, rejestrowania), enacting (uchwalania) or promulgating laws by legislature, parliament or another governing body (organ zarządzający).
Statute, law or bill???
statute and act = ustawa
statute –> oględnie o ustawach ( eg. statutes are a source of laws – ustawy są źródłem prawa)
act (of Parliament) –> o konkretnej ustawie ( eg. Environmental Protection Act – ustawa o ochronie środowiska)
bill – projekt ustawy (ale czasem zdarzyć się może, że taka nazwa zostanie) -np. Bill of Rights (1689)
local law acts = local legislation =Local statutes = local enactment- uchwała
regulation – rozporządzenie (regulation having the force of a statute)
Promulgation – formal proclamation or declaration that a new statutory or law is enacted ( uchwalony) after its final approval.
Separation of powers
legislative power in the Sejm and the Senate,
executive power in the President and the Council of Ministers, (The Regulation of the Minister of National Education and Sport, Ordinances of the Prime Minister)
judicial power – in courts and tribunals (judgment – orzeczenie; judgment of the Constitutional Tribunal; constitutional complaint).
LUKA PRAWNA – pojawia się, gdy nie funkcjonuje zapis prawa mówiący jak należy zachować się w określonej sytuacji – nie ma regulacji żeby legalnie rozwiązać problem.
*luka pozorna -jeżeli organ prawodawczy umyślnie nie reguluje czegoś przepisami prawa (jest w tym głębszy sens)
Typy luk w prawie: – luka konstrukcyjna = rzeczywista – nie ma regulacji prawnej, mimo iż być powinien (są normy i sytuacje, które tego wymagają)
-swoista luka w prawie – nie zapisu prawa, bo nie został wydany przez odpowiedni organ (np. minister nie wydał rozporządzenia)
-luka techniczna – zapis prawa jest, ale nie można go zrealizować, bo jest błąd w zapisie albo brak (np. nie podano organu który ma coś realizować)
Jak naprawić lukę w prawie? -prawodawca może skorygować gdy zauważy brak -organ uprawniony do stosowania prawa (np. sąd) może posłużyć się metodą analogii (wnioskowania z podobieństwa) i rozstrzygnąć tak jak inny problem (podobny) dobrze opisany w prawie. Zasada analogii nie może być zastosowana do prawa karnego , bo tu „nie ma przestępstwa bez ustawy”.
WYKŁADNIA PRAWA – to interpretacja przepisów (mogą być to czynności celem zinterpretowania przepisu i do treści przepisu)
Kryteria podziału wykładni prawa: a. pod względem podmiotu (który interpretuje prawo – inaczej interpretować będzie Sąd Administracyjny, a inaczej Trybunał Konstytucyjny ze względu na specyfikę swoich zadań) – wykładnia autentyczna – prawodawca interpretuje przepis prawa, który sam wystawił (wola prawodawcy) — > mówi co autor dokładnie miał na myśli -wykładnia legalna – przeprowadza uprawniony do tego organ władzy publicznej (np. Trybunał Konstytucyjny lub Minister Finansów) – wykładnia operatywna – zostaje rozpatrzona ze względu na rozpatrywaną sprawę –> sąd to robi bo się tym zajmuje -wykładnia prywatna – przeprowadzana przez każdego, nie ma żadnej mocy wiążącej -wykładnia doktrynalna (naukowa) przeprowadzona przez specjalistów w dziedzinie prawa lub prawników – np. w komentarzach do orzeczeń sądowych się pojawia.
b. rodzaje wykładni ze względu na metody przyjęte podczas analizowania tekstu prawnego: – wykładnia językowa – czytać ze zrozumieniem, analizować dokładnie wszystkie słowa, związki logiczne, konstrukcję zdań, znaki interpunkcyjne też mają znaczenie. – wykładnia systemowa – ustalić znaczenie przepisu przez analizę jego miejsca w strukturze aktu normatywnego i całym systemie prawa, wszystkie przepisy trzeba interpretować zgodnie z obowiązującymi w danym systemie zasadami prawa, wynik interpretacji musi być z nimi zgodny, wyjątki od reguł ogólnych są wyjątkami i nie można ich interpretować rozszerzająco -wykładnia funkcjonalna – trzeba uwzględnić warunki ekonomiczne, ustrojowe, kulturowe w których funkcjonuje dana norma, zwłaszcza cel, którzy prawodawca chce osiągnąć poprzez wprowadzenie przepisu, można sięgać np. do preambuł danych aktów prawnych, sens należy odczytywać poprzez cele piszącego -wykładnia porównawcza – porównujemy normy z innymi podobnymi normami, których znaczenie nie budzi naszych wątpliwości. Na ogół porównuje się z normami z innego systemu prawnego lub innego okresu historycznego. Aby zrozumieć sens trzeba zastosować analogię.
c. Rodzaje wykładni ze względu na wynik końcowy: -wykładnia literalna (dosłowna i ścisła) – uzyskana przy pomocy analizy słownej i logicznej przepisów, nie odbiega od znaczeń słownikowych użytych w tekście prawnym -wykładnia rozszerzająca – znaczenie przepisów prawnych jest szersze od tych, które zostały zawarte w analizie językowej, używana do interpretacji szerszego zakresu praw i wolności obywatelskich; nie może być używana w prawie podatkowym (może dojść do rozszerzenia opodatkowania), nie można używać w prawie karnym, jeśli prowadzi do rozszerzenia odpowiedzialności karnej („nie ma przestępstwa bez ustawy”) -wykładnia zwężająca – przypisuje normie węższy zakres niż wynikający wprost z dosłownego brzmienia normy
ZASADA RACJONALNOŚCI PRAWODAWCY – założenie, że prawodawca (przynajmniej teoretycznie) nie tworzy norm wewnętrznych sprzecznych, niespójnych lub niezupełnych, a każdy problem można racjonalnie rozwiązać na podstawie obowiązujących przepisów.
KOLIZJA PRAWA – powstaje gdy ten sam stan faktyczny jest regulowany przez różne normy w sposób wykluczający ich wspólne zastosowanie. Trzeba więc wykluczyć w danej sprawie jakąś normę i zastosować jedną.
REGUŁY KOLIZYJNE: -norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu – nadrzędne znaczenie będzie tu miała hierarchia aktów prawnych (np. jeżeli rozporządzenie Rady Ministrów jest sprzeczne z ustawą można je wyeliminować) -norma szczególna uchyla normę generalną – wyjątki należy uwzględniać, pod warunkiem, chyba że musimy zastosować się do aktu o wyższej randze niż akt w którym mamy te wyjątki (szczegółowe rozwiązania). -norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą -norm późniejsza o charakterze ogólnym nie uchyla normy wcześniejszej o charakterze szczególnym – jeżeli są sprawdzone sposoby postępowania przy pomocy norm szczególnych, nie ma potrzeby paraliżowania systemu przez próbę znalezienia właściwej interpretacji w nowszych przepisach (zwłaszcza gdy są nieprecyzyjne)
REGUŁY DEDUKCYJNE – polegają na wnioskowaniu (z ogólnego twierdzenia) -argument silniejszego (może być argument z większego na mniejsze lub z mniejszego na większe) – polega na logicznym odczytywaniu treści -argument podobieństwa – posługuje się analogią (trzeba zestawić dwa podobne przypadki i przyjąć rozwiązanie w stosunku do pierwszego dobrze ugruntowane w prawie a zastosowane w stosunku do drugiego) – wyróżniamy analogię z prawa i analogię z ustawy
ZASADY PRAWA – ogólne dyrektywy (wskazówki, zalecenia, postulaty) dotyczące rozumienia regulacji prawnych: -„Nie ma przestępstwa bez ustawy” -„Prawo nie działa wstecz” – lex retro non agit – nie można karać za coś co nie było karalne wcześniej -„Nieznajomość prawa szkodzi” – ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa nie oznacza że nie trzeba go przestrzegać i nie poniesie się konsekwencji swoich czynów.
Proces demokratyzacji -nadawanie konstytucji -wybory przedstawicieli do władz ustawodawczych -rząd może być odpowiedzialny również przed parlamentem a nie tylko przed władcą -nadawanie praw wyborczych, wszystkim obywatelom a nie tylko ograniczonym cenzusem (powszechne, tajne, równe, bezpośrednie) – pierwsze równe wybory, w których wzięli udział wszyscy mężczyźni przeprowadzono we Francji w 1848 r.
2. Emancypacja kobiet -do tej pory kobiety nie miały równych praw (pod względem prawnym, majątkowym, nie mogły brać udziału w wyborach, oświata, niektóre zawody) -w USA i Europie Zach. pojawił się ruch kobiecy – feministyczny dążący do równouprawnienia -udało się dopuścić kobiety do studiów wyższych, następnie do zawodów lekarza czy adwokata wcześniej zarezerwowanych tylko dla kobiet -sufrażystki – działaczki walczące o przyznanie kobietom praw wyborczych (i politycznych) – Nowa Zelandia 1893, Finlandia 1906
3. Masowe ruchy polityczne -partia polityczna – organizacja skupiająca ludzi o podobnych poglądach, ideologii, interesach, którzy dążą do realizacji programu politycznego poprzez przejęcie władzy -partie polityczne stają się organizacjami masowymi -zaczęli wstępować tam chłopi, robotnicy -przynależność do partii była odpłatna
4. Nowoczesne narody -od XIX wieku ludzie niższych klas społecznych zaczynają odczuwać przynależność do swoich narodów (wcześniej związane to było przede wszystkim z warstwami wyższymi i dobrze wykształconymi) -sprzyjało temu poczucie odrębności względem innych (o innym języku, kulturze), rozbudowa edukacji, prasa.
5. Nacjonalizm – ruch głoszący wyższość swojego narodu nad interesami innych narodów i ludzi.
6. Socjalizm: -marksizm – dąży do wywołania robotniczej rewolucji, wartością nadrzędną ma być przynależność do klasy robotniczej a nie narodu. -rewizjonizm – należy dążyć do obalenia kapitalizmu ale drogą łagodniejszą, ewolucyjną, legalnie. -anarchiści – chcą wywołania rewolucji, ale nie zależy im na ruchu robotniczym a na obaleniu jakiejkolwiek władzy i państwa –> ma być zastąpione samorządnymi, autonomicznymi komunami. Stosowali terror indywidualny – zamachy na polityków, przemysłowców, wojskowych. Socjalizm dążył do polepszenia losu robotników, wprowadzenia 8-godzinnego czasu pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy.
7. Początki chadecji = chrześcijańskiej demokracji -I sobór watykański (1869 – 1870) – ogłoszenie dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności. -Leon III – jako pierwszy postulował polepszenie sytuacji robotników -społeczna nauka Kościoła – ma regulować życie społeczeństwa –> tzw. solidaryzm społeczny – polega na wspólnocie wszystkich warstw i grup społecznych niezależną od ich statusu ekonomicznego lub zawodowego i związanych z nimi różnic interesów.
8. Sytuacja Żydów -są grupą wyizolowaną (nie mają pełni praw), pogromy Żydów -głoszone są w społeczeństwie hasła antysemickie -wielu wyjeżdża do USA, tam mają większe możliwości rozwoju -syjonizm – żydowski ruch polityczny, dążący do odbudowy państwa żydowskiego w Palestynie – doprowadził do powstania państwa Izrael w 1948 r.
Akt prawny – wyraz woli państwa o charakterze ogólnym. Akty prawne dzielą się na dwie grupy: 1) akty normatywne -każdy akt państwa zawierający normy prawne. – reguły postępowania mieszczące się w akcie normatywnym mają charakter powszechny, tzn. odnoszą się do wszystkich – są prawem. -pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą. -tylko one pełnią rolę źródeł prawa w Polsce -aktem normatywnym jest ustawa, rozporządzenie.
2) akty nienormatywne. -decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie dotycząca określonych osób lub instytucji. -nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. -wydawane są w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mają różnoraki charakter. -to np. akt administracyjny (czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidualnego adresata w konkretnej sprawie), orzeczenie sądu.
2.Promulgacja – ogłoszenie aktu normatywnego Organy promulgacyjne – wydawnictwa w których publikuje się akty normatywne
Jak ogłasza się akty normatywne? 1.Dziennik Ustaw publikuje ustawy, rozporządzenia, orzeczenia międzynarodowe, które Polska podpisała 2.Monitor Polski publikuje zarządzenia, uchwały sejmu i senatu 3.Dzienniki Urzędowe poszczególnych ministerstw 4. Wojewódzkie dzienniki Urzędowe publikują akty prawa miejscowego
Źródło: https://flipbook.nowaera.pl/dokumenty/Flipbook/Wiedza-o-spoleczenstwie-W-centrum-uwagi-podrecznik[ZR][kl_3][pr_2021]/index.html#p=27 Podręcznik Nowa Era, W centrum uwagi, s. 153.
3. System źródeł prawa w Polsce
Źródło: https://flipbook.nowaera.pl/dokumenty/Flipbook/w-centrum-uwagi-podstawy-prawa-podrecznik%5BZP%5D%5Bkl_2%5D/index.html#p=22 Podręcznik do klasy 2 W centrum uwagi, zakres podstawowy, s. 22.
KONSTYTUCJA – szczególne cechy -ma nadrzędną pozycję w systemie źródeł prawa -kontrolę nad zgodnością z Konstytucją aktów niższej rangi prowadzi Trybunał Konstytucyjny -zawiera informacje dot. ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego Polski -zapewnia podstawowe prawa i wolności człowieka i obywatela -określa fundamentalne wartości których ochrona jest konieczna w demokratycznym państwie prawnym -jedynie ona w Polsce nosi nazwę KONSTYTUCJA -została uchwalona w specyficzny sposób – Zgromadzenie Narodowe po przeprowadzeniu referendum ogólnokrajowego -procedura wprowadzania w niej zmian różni się od trybu uchwalania innych ustaw
RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE – ratyfikowane, czyli zatwierdzone przez Prezydenta (specjalna procedura) – po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana -mogą mieć rangę ponadustawową (mają pierwszeństwo przed ustawą) – jeżeli są wprowadzane za zgodą parlamentu (ustawa) i obywateli (referendum ogólnokrajowe) [Karta Narodów Zjednoczonych, Traktat Północnoatlantycki, Konwencja o prawach dziecka] -mogą mieć rangę podustawową (ustawy mają pierwszeństwo) – jeżeli nie jest potrzebna zgoda parlamentu – muszą być zgodne z normami prawnymi wyższego rzędu (ustawami) i Premier przekazuje taką umowę bezpośrednio do podpisu Prezydentowi (Premier zawiadamia Sejm, że taka umowa będzie podpisana) [Porozumienie z Locarno ustanawiające międzynarodową klasyfikację wzorów przemysłowych]
*funkcjonują jeszcze inne źródła prawa międzynarodowego, które różne państwa starają się przestrzegać (potrzebny jest konsensus) *zwyczajowe prawo międzynarodowe – jest niepisaną regułą postępowania, choć czasem może zostać doprecyzowane na skutek umów międzynarodowych *zasady ogólne prawa międzynarodowego – są powszechnie obowiązujące (zapis w Konstytucji), wynikają z prawa naturalnego
PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ -multicentryczność systemu prawa -zasada pierwszeństwa stosowania prawa unijnego przed prawem krajowym -Trybunał Sprawiedliwości -prawo pierwotne i wtórne
USTAWY
ROZPORZĄDZENIA MOCĄ USTAWY
ROZPORZĄDZENIA
AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO
AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO
SPECYFICZNE ŹRÓDŁA PRAWA -regulaminy Sejmu i Senatu RP – ranga ponadustawowa -układy zbiorowe pracy
DZIENNIKI URZĘDOWE -Dziennik Ustaw RP -Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski” -Dziennik Urzędowy UE -Monitor Sądowy i Gospodarczy (MSiG) -ministerialne dzienniki urzędowe -wojewódzkie dzienniki urzędowe
Definicja prawa: a. w ujęciu przedmiotowym: -normy regulujące relacje między ludźmi na danym obszarze -to zakazy i nakazy regulowane przymusem państwowym -zawiera reguły uznawane za właściwe (legalne) i niewłaściwe (nielegalne) b. w ujęciu podmiotowym: -to uprawnienia dotyczące danego podmiotu stosunków prawnych (człowieka, obywatela, organizacji) -jeżeli danej jednostce przysługują jakieś prawa (np. autorskie albo wyborcze)
*prawo podmiotowe zagwarantowane w normach prawa przedmiotowego to określone uprawnienie, np. prawo do nauki, prawo do własności, wolność lub swoboda (np. wolność słowa, swoboda poruszania się).
2. Pozytywizm prawniczy – prawo pozytywne – reguły ustanowione lub uznane przez różne organy państwa. -prawo tworzy człowiek -prawo jest zmienne, bo władza może je aktualizować -prawo nie ma związku z moralnością (obowiązuje niezależnie od tego czy jest dobre i sprawiedliwe czy nie)
*Formuła Radbrucha (Gustaw Radbruch) – normy rażąco niesprawiedliwe i nieludzkie nie powinny zasługiwać na miano prawa, nawet ustanowione poprawnie (św. Augustyn lex iniusta non est lex. -po II wś spór się pojawił (naziści mają odpowiedzieć za zbrodnie, które były zgodne z prawem III Rzeszy) – procesy norymberskie -1991 – 2004 – procesy strzelców przy murze berlińskim (strzelali do ludzi uciekających z NRD do RFN
3. Naturalizm prawniczy – prawo naturalne – odwołuje się do woli Boga, natury ludzkiej, wartości uniwersalnych. Prawo może funkcjonować nawet bez akceptacji organów władzy. Ważne w systemie prawa międzynarodowego i systemie ochrony praw człowieka.
– prawo wynika z praw boskich lub uniwersalnych wzorców postępowania -prawo jest niezależne od człowieka -państwo nie tworzy prawa, ale potwierdza, które reguły są obowiązujące -prawa te są trwałe, uniwersalne -prawo i moralność ściśle się przenikają (życie, sprawiedliwość, dobro) -pojęcia z zakresu prawa naturalnego są zbyt uniwersalne, ogólne, mało precyzyjne aby mogły określać stosunki społeczne.
II NORMY PRAWNE
4. Normy społeczne – wzorce zachowań przyjęte w danej zbiorowości: a. normy moralne – wywodzą się z systemów etycznych, odwołują się do wewnętrznego przekonania o tym, co jest dobre a co złe (słuszne/niesłuszne, sprawiedliwe/niesprawiedliwe)
Przykłady -etyka sokratejska -obowiązek solidarności wg. Jana Pawła II -imperatyw kategoryczny Kanta
b. normy religijne – mówią o tym co jest dobre i złe według danego systemu religijnego -w Iranie, Arabii Saudyjskiej i Izraelu są obowiązującym prawe, państwowym
Przykłady: -obowiązek świętowania szabatu w judaiźmie -obowiązek uczestniczenia w niedzielnej mszy w katolicyźmie -obowiązek postu w czasie ramadanu w islamie
c. normy obyczajowe – wynikają z tradycji zachowanych w danym społeczeństwie (obyczaj – przekazywana z pokolenia na pokolenie reguła zachowania) -co wypada robić? a co nie wypada? -konsekwencją nieprzestrzegania – sankcje rozporoszone (nieformalne) – negatywne reakcje ze strony społeczeństwa, marginalizacja, ograniczanie kontaktów, uznanie za osobę niekulturalną
Przykłady: -savoire-vivre -protokół dyplomatyczny -netykieta w Internecie
d.normy zwyczajowe – ZWYCZAJ – jest łagodniejszy niż obyczaj – stąd też reacja społeczeństwa nie będzie tak ostra w przypadku jego złamania.
Przykład: -zwyczaj lania wody w lany poniedziałek – śmigus-dyngus -łamanie się opłatkiem w Wigilię
e. normy prawne – mają na celu kontrolę zachowania człowieka ale nie wpływają na jego mentalność -powstają w wyniku działania prawodawcy – organu władzy, który ustala prawo – są zagwarantowane przymusem państwowym – za złamanie grożą sankcje skupione (formalne) – podmiot ponosi karę – egzekwowaniem prawa zajmują się służby i organy państwowe – sądy, prokuratura, policja
Przykłady: -zakłócanie porządku publicznego -członkostwo i wewnętrzne kary w Związku Harcerstwa Polskiego
*Legislacja – proces ustalania norm prawnych i wprowadzania go do porządku prawnego
5. Przepisy prawne: -to tekst będący logicznym zapisem prawa (np. artykuł prawa, paragraf, ustęp) -norma prawna nie jest przepisem prawnym bo jest zbyt ogólna (nie jest precyzyjne zapisana w akcie prawnym)
Klasyfikacja norm prawnych: a. podział ze względu na rodzaj sankcji: -norma doskonała(lex perfecta) – za jej naruszenie sankcją jest uznanie czynności za nieważną – norma więcej niż doskonała(lex plus quam perfecta)-opatrzona jest sankcją nieważności aktu stosującego taką normę oraz inną sankcją prawną, zwykle sankcją karną -norma mniej niż doskonała ( lex minus quam perfecta)- opatrzona jest jedynie sankcją karną; nie unieważnia jednak dokonanej czynności stosującej te normę. – norma niedoskonała( lez imperfecta)- to norma dla której w systemie prawa nie można znaleźć sankcji. Normy te występują najczęściej w prawie konstytucyjnym, prawie rodzinnym i prawie administracyjnym.
b. podział ze względu na moc obowiązywania: -norma bezwzględnie obowiązująca -imperatywna (ius cogens) ustalają jeden rodzaj powinnego zachowania nie przewidując innej opcji do wyboru dla adresata pod rygorem sankcji. Np.: „termin przedawnienia nie może być przedłużany przez czynność prawną” -norma względnie obowiązująca – dyspozytywna (ius dispositivum) – pozostawiają podmiotom wybór zachowania w danych okolicznościach. Np.: „zobowiązuje nabywcę jeżeli strony nie postanowiły inaczej…” lub „…w braku odmiennego postanowienia…”
c. kryterium podziału ze względu na adresata: -norma generalna – określa adresata przez wskazanie jego cechy, która może być wspólna dla różnych podmiotów (np. bycie człowiekiem, prezydentem, posłem, obywatelem) -norma indywidualna – konkretnie wskazuje odbiorcę – np. z imienia i nazwiska, nazwy przedsiębiorstwa itp.
d. kryterium dyspozycji, określenia powinności: -norma ogólna (abstrakcyjna) (lex generalis) to reguła powszechnie obowiązująca, obejmująca szeroki zakres spraw i adresatów np.: „kto zabija człowieka podlega karze…” – norma szczególna (konkretna) (lex specialis) to reguła ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechnej np.: „kto będąc pod wpływem silnego wzburzenia wynikającego z obrony koniecznej zabija człowieka…”
6. Budowa normy prawnej – dwa stanowiska a. Stanowisko trójelementowej normy prawnej. Według tego stanowiska normę prawną dzielimy na: 1. hipotezę – określa adresata normy (wskazuje czyje zachowanie dana norma reguluje), jego cechy (wiek, zawód) i okoliczności (miejsce, czas, zjawiska). 2. dyspozycję – określa zachowanie adresata w sytuacji wskazanej w hipotezie. Wskazuje jego uprawnienia lub obowiązki. 3. sankcję – precyzuje konsekwencje prawne, zastosowane wobec adresata w przypadku zachowania niezgodnego z dyspozycją.
b. stanowisko polimorficzne (wielopostaciowe) konstruujemy normę prawną na wiele sposobów, w zależności od zamierzonego celu, np. normy sprężone, składające się z: -normy sankcjonowanej (wyraża powinność określonego zachowania się adresata normy, zakazy lub nakazy zachowania) HIPOTEZA+DYSPOZYCJA -normy sankcjonującej (zakres zastosowania/hipoteza, zakres normowania/dyspozycja).
III Rodzaje i gałęzie prawa
7. Gałąź prawa – zbiór norm prawnych, regulujący daną dziedzinę życia, np.: prawo prywatne: chroni interesy jednostki, reguluje stosunki osobiste i majątkowe; prawo publiczne: służy ochronie interesów państwa jako dobra wspólnego wszystkich obywateli.
8. Ze względu na zakres regulacji prawa w Polsce oraz istniejące gałęzie prawa wyróżniamy: prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo konstytucyjne, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo finansowe, prawo pracy, prawo prywatne międzynarodowe, prawo międzynarodowe publiczne, prawo europejskie, prawo kościelne, prawo zwyczajowe.
9. Podstawowe gałęzie prawa: a) prawo cywilne: reguluje stosunki majątkowe i osobowe pomiędzy obywatelami, np. (prawo cywilne zobowiązania – zasady zawierania umów, prawo rzeczowe: własność, użytkowanie, zastaw, hipoteka, prawo spadkowe: zasady dziedziczenia,
b) prawo karne: wprowadza zakazy i nakazy pewnych zachowań, reguluje stosowanie przez państwo sankcji w razie ich naruszenia: – rodzaje przestępstw i grożące za nie kary, -zasady postępowania przed sądem karnym, -zasady wykonywania kar.
c) prawo administracyjne: reguluje stosunki pomiędzy organami administracji państwowej i obywatelami oraz normuje organizację i funkcjonowanie instytucji i organizacji państwowych: -zasady funkcjonowania organów i instytucji państwowych, -zasady postępowania przed organami administracji publicznej
10. System prawa – uporządkowany zbiór regulacji, którego elementy są powiązane ze sobą i obowiązują na terenie danego państwa. System prawa może się zmieniać i działa według określonych zasad: -hierarchiczności – każda norma prawna ma określoną pozycję (rangę) względem innych -zasada spójności – normy nie mogą się wzajemnie wykluczać – zasada zupełności – każde zagadnienie prawne można rozstrzygnąć na podstawie norm należących do danego systemu.
11. Typy systemów prawa:
a. mieszane systemy prawa – łączą różne typy
b. system prawa pozytywnego – idea pozytywizmu prawniczego mówi, że prawo wywodzi się jedynie z regulacji wprowadzonych do systemu, inaczej: -civil law system – system prawa stanowionego -system rzymski -system kontynentalny
c. system prawa precedensowego – system anglosaski – system prawa sędziowskiego – common law system – system prawa powszechnego -precedens – wyrok sądowy mający bezpośredni wpływ na treść rozstrzygnięć sądów w takich samych lub podobnych sprawach – nie można ujmować zasad sztywno w aktach normatywnych – jest bowiem szereg czynników, które trzeba sprawdzić
d. system prawa zwyczajowego – prawo rdzenne/ludowe – często zasady nie są spisane, ale obowiązują – obowiązują głównie w państwach kolonialnych, gdzie mocarstwa prawa te kodyfikowały i po prostu tak zostało. -kraje afrykańskie, azjatyckie
e. system prawa religijnego -odnosi się głównie do krajów muzułmańskich czy Izraela -święte księgi, pisma i ich interpretacje czynione przez duchownych – szariat – system prawa religijnego opierający się na fundamentalnych zasadach islamu
