Akt prawny – wyraz woli państwa o charakterze ogólnym. Akty prawne dzielą się na dwie grupy: 1) akty normatywne -każdy akt państwa zawierający normy prawne. – reguły postępowania mieszczące się w akcie normatywnym mają charakter powszechny, tzn. odnoszą się do wszystkich – są prawem. -pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą. -tylko one pełnią rolę źródeł prawa w Polsce -aktem normatywnym jest ustawa, rozporządzenie.
2) akty nienormatywne. -decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie dotycząca określonych osób lub instytucji. -nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. -wydawane są w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mają różnoraki charakter. -to np. akt administracyjny (czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidualnego adresata w konkretnej sprawie), orzeczenie sądu.
2.Promulgacja – ogłoszenie aktu normatywnego Organy promulgacyjne – wydawnictwa w których publikuje się akty normatywne
Jak ogłasza się akty normatywne? 1.Dziennik Ustaw publikuje ustawy, rozporządzenia, orzeczenia międzynarodowe, które Polska podpisała 2.Monitor Polski publikuje zarządzenia, uchwały sejmu i senatu 3.Dzienniki Urzędowe poszczególnych ministerstw 4. Wojewódzkie dzienniki Urzędowe publikują akty prawa miejscowego
Źródło: https://flipbook.nowaera.pl/dokumenty/Flipbook/Wiedza-o-spoleczenstwie-W-centrum-uwagi-podrecznik[ZR][kl_3][pr_2021]/index.html#p=27 Podręcznik Nowa Era, W centrum uwagi, s. 153.
3. System źródeł prawa w Polsce
Źródło: https://flipbook.nowaera.pl/dokumenty/Flipbook/w-centrum-uwagi-podstawy-prawa-podrecznik%5BZP%5D%5Bkl_2%5D/index.html#p=22 Podręcznik do klasy 2 W centrum uwagi, zakres podstawowy, s. 22.
KONSTYTUCJA – szczególne cechy -ma nadrzędną pozycję w systemie źródeł prawa -kontrolę nad zgodnością z Konstytucją aktów niższej rangi prowadzi Trybunał Konstytucyjny -zawiera informacje dot. ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego Polski -zapewnia podstawowe prawa i wolności człowieka i obywatela -określa fundamentalne wartości których ochrona jest konieczna w demokratycznym państwie prawnym -jedynie ona w Polsce nosi nazwę KONSTYTUCJA -została uchwalona w specyficzny sposób – Zgromadzenie Narodowe po przeprowadzeniu referendum ogólnokrajowego -procedura wprowadzania w niej zmian różni się od trybu uchwalania innych ustaw
RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE – ratyfikowane, czyli zatwierdzone przez Prezydenta (specjalna procedura) – po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana -mogą mieć rangę ponadustawową (mają pierwszeństwo przed ustawą) – jeżeli są wprowadzane za zgodą parlamentu (ustawa) i obywateli (referendum ogólnokrajowe) [Karta Narodów Zjednoczonych, Traktat Północnoatlantycki, Konwencja o prawach dziecka] -mogą mieć rangę podustawową (ustawy mają pierwszeństwo) – jeżeli nie jest potrzebna zgoda parlamentu – muszą być zgodne z normami prawnymi wyższego rzędu (ustawami) i Premier przekazuje taką umowę bezpośrednio do podpisu Prezydentowi (Premier zawiadamia Sejm, że taka umowa będzie podpisana) [Porozumienie z Locarno ustanawiające międzynarodową klasyfikację wzorów przemysłowych]
*funkcjonują jeszcze inne źródła prawa międzynarodowego, które różne państwa starają się przestrzegać (potrzebny jest konsensus) *zwyczajowe prawo międzynarodowe – jest niepisaną regułą postępowania, choć czasem może zostać doprecyzowane na skutek umów międzynarodowych *zasady ogólne prawa międzynarodowego – są powszechnie obowiązujące (zapis w Konstytucji), wynikają z prawa naturalnego
PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ -multicentryczność systemu prawa -zasada pierwszeństwa stosowania prawa unijnego przed prawem krajowym -Trybunał Sprawiedliwości -prawo pierwotne i wtórne
USTAWY
ROZPORZĄDZENIA MOCĄ USTAWY
ROZPORZĄDZENIA
AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO
AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO
SPECYFICZNE ŹRÓDŁA PRAWA -regulaminy Sejmu i Senatu RP – ranga ponadustawowa -układy zbiorowe pracy
DZIENNIKI URZĘDOWE -Dziennik Ustaw RP -Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski” -Dziennik Urzędowy UE -Monitor Sądowy i Gospodarczy (MSiG) -ministerialne dzienniki urzędowe -wojewódzkie dzienniki urzędowe
Definicja prawa: a. w ujęciu przedmiotowym: -normy regulujące relacje między ludźmi na danym obszarze -to zakazy i nakazy regulowane przymusem państwowym -zawiera reguły uznawane za właściwe (legalne) i niewłaściwe (nielegalne) b. w ujęciu podmiotowym: -to uprawnienia dotyczące danego podmiotu stosunków prawnych (człowieka, obywatela, organizacji) -jeżeli danej jednostce przysługują jakieś prawa (np. autorskie albo wyborcze)
*prawo podmiotowe zagwarantowane w normach prawa przedmiotowego to określone uprawnienie, np. prawo do nauki, prawo do własności, wolność lub swoboda (np. wolność słowa, swoboda poruszania się).
2. Pozytywizm prawniczy – prawo pozytywne – reguły ustanowione lub uznane przez różne organy państwa. -prawo tworzy człowiek -prawo jest zmienne, bo władza może je aktualizować -prawo nie ma związku z moralnością (obowiązuje niezależnie od tego czy jest dobre i sprawiedliwe czy nie)
*Formuła Radbrucha (Gustaw Radbruch) – normy rażąco niesprawiedliwe i nieludzkie nie powinny zasługiwać na miano prawa, nawet ustanowione poprawnie (św. Augustyn lex iniusta non est lex. -po II wś spór się pojawił (naziści mają odpowiedzieć za zbrodnie, które były zgodne z prawem III Rzeszy) – procesy norymberskie -1991 – 2004 – procesy strzelców przy murze berlińskim (strzelali do ludzi uciekających z NRD do RFN
3. Naturalizm prawniczy – prawo naturalne – odwołuje się do woli Boga, natury ludzkiej, wartości uniwersalnych. Prawo może funkcjonować nawet bez akceptacji organów władzy. Ważne w systemie prawa międzynarodowego i systemie ochrony praw człowieka.
– prawo wynika z praw boskich lub uniwersalnych wzorców postępowania -prawo jest niezależne od człowieka -państwo nie tworzy prawa, ale potwierdza, które reguły są obowiązujące -prawa te są trwałe, uniwersalne -prawo i moralność ściśle się przenikają (życie, sprawiedliwość, dobro) -pojęcia z zakresu prawa naturalnego są zbyt uniwersalne, ogólne, mało precyzyjne aby mogły określać stosunki społeczne.
II NORMY PRAWNE
4. Normy społeczne – wzorce zachowań przyjęte w danej zbiorowości: a. normy moralne – wywodzą się z systemów etycznych, odwołują się do wewnętrznego przekonania o tym, co jest dobre a co złe (słuszne/niesłuszne, sprawiedliwe/niesprawiedliwe)
Przykłady -etyka sokratejska -obowiązek solidarności wg. Jana Pawła II -imperatyw kategoryczny Kanta
b. normy religijne – mówią o tym co jest dobre i złe według danego systemu religijnego -w Iranie, Arabii Saudyjskiej i Izraelu są obowiązującym prawe, państwowym
Przykłady: -obowiązek świętowania szabatu w judaiźmie -obowiązek uczestniczenia w niedzielnej mszy w katolicyźmie -obowiązek postu w czasie ramadanu w islamie
c. normy obyczajowe – wynikają z tradycji zachowanych w danym społeczeństwie (obyczaj – przekazywana z pokolenia na pokolenie reguła zachowania) -co wypada robić? a co nie wypada? -konsekwencją nieprzestrzegania – sankcje rozporoszone (nieformalne) – negatywne reakcje ze strony społeczeństwa, marginalizacja, ograniczanie kontaktów, uznanie za osobę niekulturalną
Przykłady: -savoire-vivre -protokół dyplomatyczny -netykieta w Internecie
d.normy zwyczajowe – ZWYCZAJ – jest łagodniejszy niż obyczaj – stąd też reacja społeczeństwa nie będzie tak ostra w przypadku jego złamania.
Przykład: -zwyczaj lania wody w lany poniedziałek – śmigus-dyngus -łamanie się opłatkiem w Wigilię
e. normy prawne – mają na celu kontrolę zachowania człowieka ale nie wpływają na jego mentalność -powstają w wyniku działania prawodawcy – organu władzy, który ustala prawo – są zagwarantowane przymusem państwowym – za złamanie grożą sankcje skupione (formalne) – podmiot ponosi karę – egzekwowaniem prawa zajmują się służby i organy państwowe – sądy, prokuratura, policja
Przykłady: -zakłócanie porządku publicznego -członkostwo i wewnętrzne kary w Związku Harcerstwa Polskiego
*Legislacja – proces ustalania norm prawnych i wprowadzania go do porządku prawnego
5. Przepisy prawne: -to tekst będący logicznym zapisem prawa (np. artykuł prawa, paragraf, ustęp) -norma prawna nie jest przepisem prawnym bo jest zbyt ogólna (nie jest precyzyjne zapisana w akcie prawnym)
Klasyfikacja norm prawnych: a. podział ze względu na rodzaj sankcji: -norma doskonała(lex perfecta) – za jej naruszenie sankcją jest uznanie czynności za nieważną – norma więcej niż doskonała(lex plus quam perfecta)-opatrzona jest sankcją nieważności aktu stosującego taką normę oraz inną sankcją prawną, zwykle sankcją karną -norma mniej niż doskonała ( lex minus quam perfecta)- opatrzona jest jedynie sankcją karną; nie unieważnia jednak dokonanej czynności stosującej te normę. – norma niedoskonała( lez imperfecta)- to norma dla której w systemie prawa nie można znaleźć sankcji. Normy te występują najczęściej w prawie konstytucyjnym, prawie rodzinnym i prawie administracyjnym.
b. podział ze względu na moc obowiązywania: -norma bezwzględnie obowiązująca -imperatywna (ius cogens) ustalają jeden rodzaj powinnego zachowania nie przewidując innej opcji do wyboru dla adresata pod rygorem sankcji. Np.: „termin przedawnienia nie może być przedłużany przez czynność prawną” -norma względnie obowiązująca – dyspozytywna (ius dispositivum) – pozostawiają podmiotom wybór zachowania w danych okolicznościach. Np.: „zobowiązuje nabywcę jeżeli strony nie postanowiły inaczej…” lub „…w braku odmiennego postanowienia…”
c. kryterium podziału ze względu na adresata: -norma generalna – określa adresata przez wskazanie jego cechy, która może być wspólna dla różnych podmiotów (np. bycie człowiekiem, prezydentem, posłem, obywatelem) -norma indywidualna – konkretnie wskazuje odbiorcę – np. z imienia i nazwiska, nazwy przedsiębiorstwa itp.
d. kryterium dyspozycji, określenia powinności: -norma ogólna (abstrakcyjna) (lex generalis) to reguła powszechnie obowiązująca, obejmująca szeroki zakres spraw i adresatów np.: „kto zabija człowieka podlega karze…” – norma szczególna (konkretna) (lex specialis) to reguła ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechnej np.: „kto będąc pod wpływem silnego wzburzenia wynikającego z obrony koniecznej zabija człowieka…”
6. Budowa normy prawnej – dwa stanowiska a. Stanowisko trójelementowej normy prawnej. Według tego stanowiska normę prawną dzielimy na: 1. hipotezę – określa adresata normy (wskazuje czyje zachowanie dana norma reguluje), jego cechy (wiek, zawód) i okoliczności (miejsce, czas, zjawiska). 2. dyspozycję – określa zachowanie adresata w sytuacji wskazanej w hipotezie. Wskazuje jego uprawnienia lub obowiązki. 3. sankcję – precyzuje konsekwencje prawne, zastosowane wobec adresata w przypadku zachowania niezgodnego z dyspozycją.
b. stanowisko polimorficzne (wielopostaciowe) konstruujemy normę prawną na wiele sposobów, w zależności od zamierzonego celu, np. normy sprężone, składające się z: -normy sankcjonowanej (wyraża powinność określonego zachowania się adresata normy, zakazy lub nakazy zachowania) HIPOTEZA+DYSPOZYCJA -normy sankcjonującej (zakres zastosowania/hipoteza, zakres normowania/dyspozycja).
III Rodzaje i gałęzie prawa
7. Gałąź prawa – zbiór norm prawnych, regulujący daną dziedzinę życia, np.: prawo prywatne: chroni interesy jednostki, reguluje stosunki osobiste i majątkowe; prawo publiczne: służy ochronie interesów państwa jako dobra wspólnego wszystkich obywateli.
8. Ze względu na zakres regulacji prawa w Polsce oraz istniejące gałęzie prawa wyróżniamy: prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo konstytucyjne, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo finansowe, prawo pracy, prawo prywatne międzynarodowe, prawo międzynarodowe publiczne, prawo europejskie, prawo kościelne, prawo zwyczajowe.
9. Podstawowe gałęzie prawa: a) prawo cywilne: reguluje stosunki majątkowe i osobowe pomiędzy obywatelami, np. (prawo cywilne zobowiązania – zasady zawierania umów, prawo rzeczowe: własność, użytkowanie, zastaw, hipoteka, prawo spadkowe: zasady dziedziczenia,
b) prawo karne: wprowadza zakazy i nakazy pewnych zachowań, reguluje stosowanie przez państwo sankcji w razie ich naruszenia: – rodzaje przestępstw i grożące za nie kary, -zasady postępowania przed sądem karnym, -zasady wykonywania kar.
c) prawo administracyjne: reguluje stosunki pomiędzy organami administracji państwowej i obywatelami oraz normuje organizację i funkcjonowanie instytucji i organizacji państwowych: -zasady funkcjonowania organów i instytucji państwowych, -zasady postępowania przed organami administracji publicznej
10. System prawa – uporządkowany zbiór regulacji, którego elementy są powiązane ze sobą i obowiązują na terenie danego państwa. System prawa może się zmieniać i działa według określonych zasad: -hierarchiczności – każda norma prawna ma określoną pozycję (rangę) względem innych -zasada spójności – normy nie mogą się wzajemnie wykluczać – zasada zupełności – każde zagadnienie prawne można rozstrzygnąć na podstawie norm należących do danego systemu.
11. Typy systemów prawa:
a. mieszane systemy prawa – łączą różne typy
b. system prawa pozytywnego – idea pozytywizmu prawniczego mówi, że prawo wywodzi się jedynie z regulacji wprowadzonych do systemu, inaczej: -civil law system – system prawa stanowionego -system rzymski -system kontynentalny
c. system prawa precedensowego – system anglosaski – system prawa sędziowskiego – common law system – system prawa powszechnego -precedens – wyrok sądowy mający bezpośredni wpływ na treść rozstrzygnięć sądów w takich samych lub podobnych sprawach – nie można ujmować zasad sztywno w aktach normatywnych – jest bowiem szereg czynników, które trzeba sprawdzić
d. system prawa zwyczajowego – prawo rdzenne/ludowe – często zasady nie są spisane, ale obowiązują – obowiązują głównie w państwach kolonialnych, gdzie mocarstwa prawa te kodyfikowały i po prostu tak zostało. -kraje afrykańskie, azjatyckie
e. system prawa religijnego -odnosi się głównie do krajów muzułmańskich czy Izraela -święte księgi, pisma i ich interpretacje czynione przez duchownych – szariat – system prawa religijnego opierający się na fundamentalnych zasadach islamu
