- Rzeczpospolita Obojga Narodów była państwem wielonarodowym i wielowyznaniowym:
– katolicy (większość Polaków, Litwinów i Niemców)
– prawosławni (głównie mieszkający na wchodzie Rosjanie)
– judaiści (Żydzie, żyjący głównie w miastach)
– islamiści (Tatarzy)
– Karaimi (wyznający zasady Talmudu)
– Ormianie (tworzący własny kościół chrześcijański)
– Husyci (osiedlający się od początku XV wieku)
2. Reformacja, wywołana wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 roku, spowodowała, że zaczęły pojawiać się nowe wyznania – luteranizm oraz kalwinizm. Luteranizm popularny był zwłaszcza wśród Niemców. Kalwinizm rozprzestrzenił się wśród magnaterii oraz szlachty. Religia ta uległa rozłamowi, dzięki czemu powstał zbiór ariański (braci polskich).
3. W ruch reformacyjny angażowała się przede wszystkim szlachta i mieszczaństwo. Najniższe warstw społeczne pozostały wierne katolicyzmowi.
4. W 1555 roku pojawił się w sejmie postulatu, aby przekształcić Kościół katolicki w Kościół narodowy. Ideę poparł król – Zygmunt August. Postulat zakładał sprawowanie mszy w języku polski, a także zniesienie celibatu duchownym. Papież się na to nie zgodził.
5. Na ziemiach polsko-litewskich nie było krwawych wojen religijnych. Zawarto kilka umów, które miały na celu porozumienie między wyznawcami różnych religii:
–1570 r. ugoda sandomierska – ej sygnatariuszami zostali przedstawiciele trzech wyznań protestanckich: luteranie, bracia czescy i kalwiniści, którzy rezygnowali z rywalizacji o wpływy religijne w Rzeczypospolitej oraz zobowiązywali się do wzajemnej ochrony w razie zagrożenia ze strony katolików. S
-1573 r. akt konfederacji warszawskiej – dokument ten gwarantował pokój między szlachtą różnych wyznań, który potwierdzali później kolejni władcy Rzeczypospolitej.
– 1596 r. – unia brzeska – w Brześciu Litewskim podpisano porozumienie pomiędzy częścią duchowieństwa prawosławnego w Rzeczypospolitej a papiestwem. Prawosławni zachowywali odrębność liturgiczną i organizacyjną, ale jednocześnie oddawali się pod zwierzchnictwo papieża, zrywając związek z innymi Kościołami wschodnimi.
6. W latach 1545 – 1563 papież zwołał sobór trydencki, na którym potwierdzono dotychczasowe zasady wiary katolickiej, potępiono nauki Lutra i Kalwina oraz przedstawiono plan odnowy wewnętrznej (reformy) Kościoła, m.in. przez zwiększenie dyscypliny wśród duchowieństwa. W 1564 r. decyzje podjęte na soborze przyjął Zygmunt August, co znacznie ułatwiło działania kontrreformacyjne w Rzeczypospolitej.